Znany włoski badacz substancji psychoaktywnych Giorgio Samorini prezentuje w artykule przegląd tych najstarszych archeologicznych znalezisk, które poświadczają zaznajomienie homo sapiens z różnymi psychoaktywnymi roślinami lub ich wytworami.

Poświadczenia bezpośrednie zawierają: A. poświadczenia materialne (np. pozostałości roślin, pyłki, lipidy); B. poświadczenia chemiczne  substancji psychoaktywnych (znajdywane m.in. w włosach, kościach, ale też w wytworach ludzkich jak np. moździerze) oraz ich metabolitów (czyli produktów przemian chemicznych zachodzących w organizmach, np. metabolitem kokainy jest benzoiloekgonina) czy też tzw. związków znacznikowych (śladów tych związków chemicznych, które wskazywałyby na używanie danej substancji psychoaktywnej); C. poświadczenia genetyczne, jak np. badania genetyczne roślin, dzięki którym można stwierdzić ich pierwotne występowanie i kierunki rozprzestrzeniania upraw.

Poświadczeniami pośrednimi będą: A. świadectwa antropofizyczne jak np. pewne zniekształcenia ludzkiego ciała wskazujące na zażywanie określonej substancji (np. zniekształcenia uzębienia u użytkowników liści koki); B. akcesoria wykorzystywane do przyrządzania, przechowywania lub konsumpcji substancji psychoaktywnych (moździerze i tłuczki, amfory, fajki, itp.); C. świadectwa ikonograficzne, czyli różnego rodzaju przedstawienia graficzne roślin, substancji czy prawdopodobnych kontekstów ich zażywania; D. świadectwa literackie, czyli pisemne opisy roślin, substancji czy kontekstów ich używania.

Trzeba tu też podkreślić, że często nawet posiadając twarde bezpośrednie dowody poświadczające znajomość jakiejś rośliny nie jesteśmy w stanie jednoznacznie stwierdzić, czy były one stosowane ze względu na psychoaktywne właściwości. Dla przykładu, konopie mogły być wykorzystywane ze względu na włókna, a ślady sporyszu pozwalają jedynie wskazać na fakt zanieczyszczenia nim ziaren zbóż.

Artykuł zawiera przegląd ponad 30 roślin i ich przetworów. Najstarsze świadectwa odnoszą się do piw zbożowych, które już 13 tys. lat temu wytwarzano na stanowisku kultury natufijskiej w jaskini Raqefet (Góra Karmel, Izrael). Fascynująca jest tu „hipoteza pijanej małpy”, wg której początki upraw zbóż były przede wszystkim związane z zapotrzebowaniem na zboża jako produkty do wyrobu napojów alkoholowych a nie pożywienia: kontynuując tą myśl, zapotrzebowanie na piwa byłoby przynajmniej jednym z tych głównych czynników, które zapoczątkowały rewolucję agrarną i początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie.

Gdy chodzi o klasyczne psychodeliki, czyli te substancje, które oddziałują na receptory 5HT2A, najstarsze źródła odnoszą się do kaktusów Trichocereus Peruvianus i Trichocereus Pachanoi: w andyjskiej jaskini Guitarrero (Cueva de Guitarrero, rejon Ancash, środk. Peru), która była ludzkim siedliskiem od ok. 8600 r. p.n.e., w najstarszych warstwach odkryto fragmenty T. peruvianus i wysokie zawartości pyłków z tych kaktusów. Następne znaleziska pochodzą już z znacznie późniejszego tzw. średniego okresu formacyjnego (okres pomiędzy 900 a 400 r. p.n.e.): na 750 r. p.n.e. jest datowana słynna figura niosąca San Pedro z Chavin de Huantar.

W przypadku pejotlu (Lophophora williamsii), wiek najstarszych próbek kaktusa, odkrytych w kilku archeologicznych stanowiskach w Texasie i Płn. Meksyku, jest datowany na 5700 lat; najbardziej znane okazy pochodzą z jaskini Shumla Cave 5 – jest to zmielona i uformowana na kształt pejotli mieszanina złożona z pejotli i innych roślin, której wiek ustalono na ok 3180r. p.n.e.

Z Nowego Świata pochodzą również psychoaktywne, zawierające tryptaminy tabaki, które wytwarza się z nasion drzew Anadenanthera lub z kory drzew Virola. Najstarsze źrodło pochodzi tu z 2130 r. p.n.e. z stanowiska Inca Cueva (Puna de Jujuy, płn Argentyna) i dotyczy  nie donosowego przyjmowania, ale palenia: w dwóch fajkach znaleziono m.in. resztki nasion Anadenanthera colubrina. Gdy chodzi o zażywanie donosowe, najstarsze znaleziska są datowane na 1200r. p.n.e. (stanowisko Huaca Prieta nad Oceanem Spokojnym, prowincja La Libertad, Peru) i są to akcesoria jak tacki i rurki służące do wciągania/wdmuchiwania halucynogennych tabak. Tabaki te musiały być używane jednak znacznie wcześniej, gdyż np. Anadenanthera colubrina występuje naturalnie w dorzeczu płn. Amazonii, tak więc mamy do czynienia z importem nasion z terenów Amazonii na obszary andyjskie.

Innymi znanymi historycznymi roślinami są powoje Ipomea violacea i Turbina corymbosa. Nasiona pierwszego znaleziono w dwóch studniach stanowiska Spoonbill w Teksasie należącego do okresu Starożytnych Kaddo (800-1300 r. n.e.), z kolei na VII-VIIIw. n.e. datowane są graficzne przedstawienia T. corymbosa (azteckie ololiuqui) na freskach Teotihuacan w Meksyku.

Jak na razie nie ma twardych archeologicznych dowodów, które wskazywałyby, że w pre-kolumbijskich czasach znana była ayahuasca (jako mieszanina Banisteriopsis caapi z innymi zawierającymi tryptaminy roślinami jak np. Psychotria viridis). Tym niemniej, w jaskini Cueva del Chileno (płd.-zach. Boliwia) znaleziono tysiącletnie rytualne zawiniątko z różnymi akcesoriami służącymi do zażywania substancji psychoaktywnych, w tym sakwę, w której zapewne przechowywano różne rośliny psychoaktywne: wykryto w niej obecność przynajmniej pięciu psychoaktywnych związków chemicznych: bufoteniny, harminy, DMT, kokainy i benzoiloekgoniny (przy czym substancje te pochodzą przynajmniej z trzech różnych roślin: Erythroxylum, Anadenanthera, Banisteriopsis). Choć nie można odrzucić założenia, że mogły być one zażywane oddzielnie, niemniej mało prawdopodobne jest, by nie były one próbowane w różnych kombinacjach. Stąd wniosek, że już 1000 lat temu musiały być znane efekty wywoływane przez połączenie harminy z DMT, aczkolwiek kwestia dotycząca sposobu ich podawania pozostaje otwarta.  

W przypadku grzybów psylocybinowych jak na razie nie ma żadnych twardych bezpośrednich dowodów wskazujących na ich starożytne zażywanie. Z drugiej strony jednak ich powszechne występowanie w sąsiedztwie ludzkich siedlisk i ich związek z zwierzętami wypasającymi się nie pozwalają wierzyć, że człowiek nie znał ich psychoaktywnych własności. Na to, że je znał, mogą wskazywać różne graficzne przedstawienia figur grzybopodobnych lub antropomorficznych postaci, których elementami są takie figury: najstarsze z nich znajdują się na saharyjskim stanowisku Tassili n’Ajjer (Algieria) i na innych górzystych obszarach Sahary i ich wiek jest datowany na 8000-6500 lat. Znacznie więcej świadectw z o wiele węższym marginesem interpretacyjnym pochodzi z Nowego Świata: na ok. 1000 r. p.n.e. są datowane znaleziska kamiennych figur grzybów, ponadto na stanowisku Kaminaljuyu w Gwatemali (kultura Majów) odkryto dziewięć miniaturowych kamiennych grzybów wraz z dziewięcioma malutkimi moździerzami i rozcieraczami, co wskazywałoby na ich użytkowe zastosowania. Choć jest to poświadczenie niebezpośrednie, późniejsze twarde już dowody , jakimi są opisy  grzybów psylocybinowych w hiszpańskich kronikach  oraz zachowana do dzisiejszych czasów tradycja ludowa, pozwalają sądzić, że kamienne figury grzybów reprezentują grzyby psylocybinowe.

Inną potencjalnie psychoaktywną substancją, obecną w bezpośrednim otoczeniu człowieka przynajmniej od czasów rewolucji agrarnej, jest pasożytujący na dzikich trawach i roślinach zbożowych sporysz (przetrwalnik pasożytniczego grzyba buławinki czerwonej z rodziny Clavicipitaceae). Potwierdzono występowanie sporyszu w siedliskach ludzkich już 18tys. lat temu, jednak pierwsze potwierdzone intencjonalne zastosowanie sporyszu datuje się  na IV-II w p.n.e.: fragmenty przetrwalników sporyszu znaleziono w wazie wraz z resztkami piwa i drożdży w położonej na terenie Hiszpanii świątyni poświęconej eleuzyjskim boginiom – Persefonie i Demeter (stanowisko Mas Castellar, Girona); resztki przetrwalników wykryto również w kamieniu nazębnym mężczyzny. Znalezisko to można potraktować jako dodatkowy argument wspierający hipotezę, że zażywany w misteriach eleuzyjskich psychoaktywny napój kykeon był robiony na bazie sporyszu.

Źródło:
1. Samorini Giorgio. The Oldest Archeological Data Evidencing the Relationship of Homo Sapiens with Psychoactive Plants: A Worldwide Overview in: Journal of Psychedelic Studies Volume 3 Issue 2 (2019), n.d.) DOI: https://doi.org/10.1556/2054.2019.008

2. Melanie J. Millera, Juan Albarracin-Jordanc, Christine Moored, and José M. Caprilese. Chemical evidence for the use of multiple psychotropic plants in a 1,000-year-old ritual bundle from South America. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America ( IF 9.412 ) Pub Date : 2019-06-04 ,
DOI: 10.1073/pnas.1902174116