Psychodeliczne doświadczenia: socjalizacja halucynacji

Od wielu lat podkreśla się znaczenie poza-farmakologicznych czynników, jakie wpływają na przebieg psychodelicznego doświadczenia. Chodzi o słynne set i setting, najczęściej tłumaczone jako nastawienie i otoczenie. Definicje te są jednak redukcjonistyczne, gdyż set jako nastawienie to tylko część ogólnego stanu psychicznego użytkownika. Setting z kolei też nie oddaje całej złożoności interakcji czynników środowiskowych, wpływających na przebieg doświadczenia. Antropolog David Dupuis z Durham University, tłumaczyć te zjawiska, wprowadzając pojęcie socjalizacji halucynacji. Opisuje ono wpływ kontekstu socjologicznego na doświadczenie psychodeliczne.

Chcąc oddać grę słów w języku polskim, tłumaczyłem je jako nastawienie i ustawienie (chcąc w tym drugim przypadku podkreślić czynny charakter doboru scenerii doświadczenia). Jednak najbardziej adekwatne jest mówienie o kontekście wewnętrznym (nastawienie, oczekiwania, cały bagaż zebranych doświadczeń, czyli historia uczenia, itp.) i kontekście zewnętrznym psychodelicznego doświadczenia.

Takiwasi

Dupuis prowadził badania terenowe nad ceremoniami ajahuaski prowadzonymi w ośrodku Takiwasi, będącym jednym z ważniejszych tego rodzaju ośrodków w rejonie (górna Amazonia, region San Martin w Peru). Jest on specyficzny w tym, że podawanie ayahuaski jest nie tylko zrytualizowane na sposób rdzennych szamanistycznych tradycji curanderismo, ale wprowadzone są też silne elementy z świata Zachodu, i to na dwojaki sposób: 1. uczestniczy dostają psychologiczne wsparcie oraz prowadzone są medyczne badania kontrolne; 2. W przestrzeń rytualną zostaje wprowadzony dyskurs katolicki i elementy duchowości New Age. Ośrodek wyróżnia też kilka profilów działalności: leczenie ambulatoryjne, leczenie uzależnień obejmujące 9-m-ny okres internowania, oraz trwające 2 tygodnie ‘seminaria rozwoju osobistego’.

Istotne jest tu to, że w opisach wizji osób z Takiwasi występują pewne niespotykane gdzie indziej cechy. Poza wizjami charakterystycznymi dla peruwiańskiego curanderismo (np. wizje ducha ajahuaski w postaci kobiety czy węża), pojawiają się również wizje ‘demonów’. Są to złośliwe byty, destruktywne dla człowieka i skonfliktowane z  innymi niewidzialnymi bytami, jak dobroczynne duchy natury czy figury z chrześcijańskiego panteonu. Wizje te odzwierciedlają charakterystyczne dla Takiwasi poglądy kosmologiczno-etiologiczne, których centralnym elementem jest zapożyczona z katolickiej teologii koncepcja demonicznego infestacji. Infestacja oznacza tu bycie nękanym przez jeden lub więcej złośliwych bytów nadnaturalnych. ‘Zainfekować’ można się naruszając tabu (narkotyki, seks, praktyki magiczne, itp.), drogą kontaktu z miejscami lub ludźmi czy po prostu odziedziczyć.  Podstawową strategią radzenia sobie z demonami są tu zabiegi oczyszczające. W Takiwasi zabiegi te są pochodną dwóch tradycji: rdzennej i importowanej katolickiej. Mamy tu praktyki oczyszczające jak zażywanie preparatów wymiotnych i ceremonie ajahuaski, różne obostrzenia (m.in. zakaz spożywania wieprzowiny i alkoholu, prohibicję seksualną) i kilkudniowe odosobnienie w dżungli. Dotyczy to też czynności o charakterze magicznym: tradycyjne dla Amazonii zabiegi wyśpiewywania icaros, okadzania palo santo i odmuchiwania tytoniem (tzw. sopladas); z tradycji katolickiej pochodzą  recytowanie egzorcyzmów, używanie krucyfiksu i wody święconej czy odwoływanie się do figur katolickich.

Socjalizacja halucynacji

Stąd wniosek, że wizyjne projekcje są efektem tego, co Dupuis nazywa socjalizacją halucynacji – ich strukturyzowaniem przez kontekst społeczny. Choć można mówić o pewnych uniwersalnych cechach zmian w percepcji – będą to m.in. wzory/zjawiska entoptyczne –  to z drugiej strony takie doświadczenia są nie tylko subiektywne, ale i intersubiektywne w zawężonym sensie wspólnych cech charakterystycznych tylko dla danej społeczności/kultury i ich instytucji, w których jest osadzony użytkownik. W Takiwasi demonologiczna strukturyzacja wizji przebiega na kilka sposobów: 1. Na spotkaniach wstępnych ajahuaskę przedstawia się jako oczyszczającą z duchowych patogenów i umożliwiającą kontakt z bytami świata nadnaturalnego; 2. To samo dotyczy wspomnianych powyżej oczyszczających praktyk poprzedzających ceremonię (wymioty, retreat) ; 3. Ważną rolę w strukturyzacji doświadczenia odgrywają healerzy: ustawiają się w pozycji mediów między światem fizycznym a nadnaturalnym,  perforują podczas ceremonii magiczne rytuały skierowane ku nadnaturalnym istotom (icaros, egzorcyzmy, itp.) oraz  ku uczestnikom (np. zakreślanie różnych tabu: zakaz wzajemnego kontaktowania; magiczne wytyczanie nieprzekraczalnych przestrzeni w celu zapobieżenia wzajemnego ‘zarażania’ demonami; odprawianie egorcyzmów nad uczestnikiem w razie naruszenia tych tabu); 4. Po ceremonii odbywają się spotkania grup dyskusyjnych, gdzie zdawane są relacje z wglądów: healerzy interpretują je zwykle pod kątem obecności i sprawczości niewidzialnych bytów, sugerując uczestnikom pewien schemat narracyjny względem interpretacji i kierunkowania treści doświadczeń.  

Mamy tu przy tym do czynienia z dwoma poziomami socjalizacji halucynacji. Pierwszy poziom jest metakognitywny i dotyczy relacji użytkownika do swych wizji: to to, jak te wizje postrzega i jak je interpretuje.  Relację tą mediują kontekst kulturowy i społeczne interakcje, chodzi przede wszystkim o dwa czynniki: edukację uwagi [education of attention] i kategoryzację percepcji [categorisation of perception]. Drugi poziom jest kognitywny i dotyczy wyłącznie fenomenologicznej zawartości doświadczenia: tego, co widzimy w tych wizjach. Tu Dupuis również wyróżnia dwa podstawowe elementy: są to kształtowanie poprzez emocje [shaping of emotions], oraz kształtowanie poprzez oczekiwania [shaping of expectations].

Edukacja uwagi i kategoryzacja percepcji

Kontekst zewnętrzny doświadczenia psychodelicznego może prowadzić do określonego ukierunkowania tego, jakie ma się podejście do tego doświadczenia – jest to poziom metakognitywny halucynacji. W przypadku ceremonii w Takiwasi decydujące znaczenie miałby ich zrytualizowany charakter. Uczestnik tak jest ‘procesowany’, by skupił się na treściach wewnętrznych doświadczenia, na swych własnych przeżyciach. Stąd termin edukacja uwagi: następuje jej ukierunkowanie i zaabsorbowanie na określonych aspektach percepcji, co z kolei sprzyja ich identyfikacji [podobnie np. uczymy się wychwytywać poszczególne dźwięki z ogólnego otaczającego nas szumu, MS].

Natomiast ustawienie rytuału w kategoriach demonologicznych i późniejsza interpretacja wizji w analogicznych schematach narracyjnych tworzy dla uczestnika sieć referencji, do których może odwoływać się podczas następnych doświadczeń. Jest to kategoryzacja percepcji: wchodząc w rejony nowe dla naszej percepcji, nakładamy na nie znaną nam siatkę terminologiczną – w przypadku Takiwasi jest to identyfikowanie pewnych wizji/halucynacji z ‘kulturowo postulowanymi bytami nadnaturalnymi’. [Trzymając się przykładu dźwięków z otoczenia: nadajemy im nazwy a następnie przyporządkowujemy, grupujemy, hierarchizujemy, itp., tworząc sieć wzajemnie odnoszących się referencji, MS]. Spożycie ajahuaski powoduje intensywne i dezorientujące pobudzenie, natomiast porządek rytuału prowadzi do ukierunkowania uwagi na doświadczenie wewnętrzne. Porządkowanie treści doświadczenia jest więc rodzajem akulturacji w oparciu o interakcje społeczne. Potwierdza to fakt, że wraz z rosnącym doświadczeniem użytkowników wzrastało uporządkowanie i dokładność ich narracji, szczególnie pod kątem demonologicznych aspektów wizji.

Kształtowanie poprzez emocje oraz kształtowanie poprzez oczekiwania

Poziom kognitywny z kolei dotyczy wpływania na sam przebieg wizji. Psychodeliki powodują radykalny wzrost sugestywności – zarówno emocjonalnej jak i percepcyjnej – którą z kolei można manipulować poprzez medium bodźców zewnętrznych. I tak healerzy w trakcie ceremonii potrafią szybko i radykalnie odmienić treści doświadczenia użytkownika wprowadzając nowe bodźce w postaci rytuałów z użyciem icaros, palo santo czy sopladas. Wg Dupuis mogą za to odpowiadać emocjonalne asocjacje tych bodźców, związane z nasza historią uczenia i upodobaniami: dźwięki i zapachy są w stanie wywołać pewne emocje, które następnie przekładają się na konkretną wizualną i dźwiękową treść doświadczenia.

Kształtowanie przez oczekiwania z kolei jest tym czynnikiem akulturacyjnym, który polega na tym, że  pewne toposy kulturowe przekładają się na samą treść doświadczenia [zob. pow. kategoryzację percepcji]. Stąd charakterystyczne w Takiwasi wizje, które można zorganizować wg kilku powtarzających się wzorców pozostających pod wpływem ikonografii katolickiej (przedstawienia demonów, chrześcijańskich świętych) oraz rdzennej szamanistycznej wzmacnianej reinterpretacjami ayahuaskowej turystyki (np. reprezentacje ducha ayahuaski jako węża czy kobiety o roślinnych i wężowych cechach.”

Noetyczna jakość a wyzwania etyczne

Przykład Takiwasi pokazuje, że percepcja nie jest pasywnym odbieraniem bodźców sensorycznych. Mamy do czynienia z interakcjami, które można próbować wyjaśnić za pomocą koncepcji inferencji w ujęciu Bayesa: psychodeliki rozrywają nasze projekcje i predykcje dotyczące obrazu rzeczywistości, wywołując mocno nieokreślone i zamazane treści. Te radykalnie odmienne treści następnie są oswajane przez umocowanie ich w określonych praktykach i kontekstach społecznych, co z kolei przekłada się na ich akulturacyjną homogenizację (wizje demonów). Jako że doświadczenia psychodeliczne cechują się tzw. noetyczną jakością – wglądy często stają się objawieniami – są one potężnym narzędziem transmisji kulturowej i afiliacji do społecznej grupy. Problem powstaje wtedy, gdy takim praktykom nadaje się cechy uniwersalnej prawdziwości: rodzi to pytania o psychologiczną manipulację, szczególnie widoczną w obliczu reprezentantów innych kultur i społeczności.